सितुप्रसाद श्रेष्ठ, बुटवल

शरीरको सन्तुलित विकास गर्न नियमित व्यायाम सन्तुलित भोजन सेवन र विश्रामको संयोजनको माध्यमबाट शरीरमा रहेका मांसपेशीहरु सुगठित गर्ने प्रक्रिया नै शारिरीक सुगठन हो ।

संगीतको तालमा सुगठित शरीरका मांसपेशीहरुलाइ कलात्मक ढंगमा प्रदर्शन गरिने खेल नै शारीरिक सुगठन खेल हो । १९ औं शताब्दिको सुरुवात तिर इंग्ल्यान्डमा जर्मनी नागरिक युजिन स्याण्डोले प्रारम्भ गरेको मानिएको यो खेलको नेपालमा भने यसको इतिहास धेरै लामो छैन ।

नेपालमा प्राचीन कालमा पतञ्जली, तरक जस्ता महार्षिहरुद्वारा प्रदत्त प्राणायम, योगाभ्यास र अखडामा मल्लयुद्ध (कुस्ती) गर्ने जस्ता प्रचलन रही आएको थियो ।

नेपालमा शारिरीक सुगठन खेलको विकासमा प्रजातन्त्रका सेनानी तथा अमर शहिद धर्मभक्त माथेमा पालादेखि सुरु भएको भन्ने इतिहास भेटिन्छ । विक्रम संवत १९९० को दशकमा नेपालमा राणा शासन चरम उत्कर्षमा थियो ।

त्यति बेला सर्वसाधारण युवाहरुलाइ खेलकुद लगायतका गतिविधिहरूमा लाग्ने अकल्पनिय थियो । उनीहरू अर्थ व्यवस्था, स्वास्थ्य र सामाजिक विकासको बारेमा ज्ञान प्राप्त गर्न प्रतिबन्धित थिए । यस्तो गतिविधिमा संलग्न रहेको जसकसैलाई कुनै ठोस प्रमाण विना समेत राज्यबाट दण्डित गरिन्थ्यो ।

प्रतिबन्धित अवस्थामा समेत केही युवाहरूले शरीरिक सुगठनका बारेमा चासो लिने थालेका थिए । ति युवाहरु मध्ये धर्मभक्तको नाम अग्रस्थानमा आउछ । धर्मभक्त नेपालका पहिलो शारीरिक सुगठनका खेलाडी थिए ।

१९९३ मा धर्मभक्तले भारतको बंगालबाट शारीरिक सुगठन प्रतियोगिता शरे बंगाल उपाधि जितेर स्वदेश फर्केका थिए । उनले नै नेपाली जनमानसलाइ डम्बेल र बारबेलको प्रयोगबाट शारीरिक सुगठन सम्बन्धि व्यायामसँग परिचित गराए ।

धर्मभक्तले काठमाडौं ओमबहालमा फुपु युगकुमारी रायको घरमा उनले जिमखाना खोले । त्यो नै नेपालको पहिलो जिमखाना थियो । जिमखाना खोल्नुअघि उनले जुद्धशमशेरबाट स्वीकृति लिनुपरेको थियो ।

त्यतिबेला जुद्धशमशेरले ‘भीडभाड नगर्नू’ भन्दै जिमखाना खोल्न स्वीकृति दिएका थिए । उनले काठमाडौं स्थित टुंडिखेलको खुला चौरमा धोडेजात्राको अबसरमा बलिष्ठ र मसलदार शरीरद्वारा पहिलोपटक शारीरिक सुगठन खेलको प्रदर्शनी गरेका थिए ।

धर्मभक्तको प्रदर्शनबाट प्रभावित भएर राजा त्रिभुवनले उनलाइ आफ्नो व्यायाम शिक्षकका रुपमा नियुक्त गरेका थिए । उनले स्वतन्त्रताको लागि राणा शासनको विरुद्ध संघर्ष गर्दै १९९७ मा देशका लागि शहादत प्राप्त गरे । उति बेला देखि नै धर्मभक्तको बाटो पछ्याउँदै युवाहरु शारीरिक ब्यायाममा लागेका थिए । यस खेल प्रति उनले पुर्याएको योगदानको कदर गर्दै उनलाइ नेपाली शारीरिक सुगठन पिता समेत मानिन्छ ।

२०१० सालमा द्वारिका दास श्रेष्ठले नेपाल युवक संघ मार्फत नेपालकै पहिलो सार्वजनिक शारीरिक सुगठन संस्था नेपाल व्यायाम मन्दिर स्थापना गरे । जसले शारीरिक सुगठनका अध्येता शहिद धर्मभक्तको शारीरक सुगठन प्रतिको लगाव र देशका लागि गरेको बलिदानको कदर गर्दै हरेक साल धर्मश्री अन्तर क्लब राष्ट्रिय शारीरिक सुगठन प्रतियोगिताको आयोजना गर्दै आएको छ ।

नेपालमा वैधानिक मान्यता २०३० मा मिष्टर काठमाडौं उपाधिबाट शारिरीक सुगठन प्रतिगिताको आरम्भ भएको देखिन्छ ।

२०३८ सालमा नेपालमा शारिरीक सुगठन खेलले संस्थागत रुप लिएको थियो । २०४२ सालमा श्रीलंकाको कालोम्बोमा सम्पन्न २१औ एशियाली शारीरिक सुगठन प्रतियोगितामा नेपालबाट सरोज श्रेष्ठले पहिलो पटक अन्तराष्ट्रिय प्रतियोगितामा भाग लिएको इतिहास छ । त्यसपछि नेपाली खेलाडीले अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा निरन्तरत भाग लिदैआएका छन् ।

२०५६ सालमा भारतको नासिकमा सम्पन्न प्रथम दक्षिण एशियाली शारीरिक सुगठन प्रतियोगितामा जीवन गिरी, संचित प्रधान र राजु दिवाकरले कास्य पदक जितेर नेपालको पदक यात्राको थालनी गरे । त्यस्तै सन् २०१० मा आयोजित दोस्रो विश्व बडि बिल्डिङ च्याम्पियनसिपमा श्याम श्रेष्ठले कास्य पदक जित्दै अन्तराष्ट्रिय स्तरमा नेपालको उपस्थिति झन बलियो हुँदै गयो ।

महेश्वर महर्जनले भुटानमा भएको ५० औँ एसियाली शारीरिक सुगठनको पुरूष ७५ केजी तौल समुहमा स्वर्ण जिते । महेश्वले नै २०१८ मा थाइल्याण्डको चाङमईमा भएको १० औं विश्व शारीरिक सुगठन तथा फिजिक स्पोट्र्स च्याम्पियनसिपमा सोही तौल समूहमा स्वर्ण पदक जित्दै एतिहास रचेका थिए ।

पछिल्ला अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा नेपाली बडि बिल्डरहरु कमै अवसरमा मात्र रित्तो हात फर्केका छन् । प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि शहिद बनेका धर्मभक्तले सुरु गरेको शारीरिक सुगठनको यात्राले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा चिनाउने एउटा बलियो माध्यम बनेको छ ।

लेखक श्रेष्ठ रुपन्देही जिल्ला शारीरिक सुगठन संघका अध्यक्ष हन् ।

सम्पादकीय नोट : यदि तपाईंसँग पनि खेलकुदसँग समबन्धित लेख, रचनाहरु छन् भने हामीलाई इमेलमार्फत वा फेसबुकमा इनबक्समार्फत पठाउन सक्नुहुन्छ ।